پژوهشگران در مطالعه‌ای پیشگامانه، رویکرد درمانی جدیدی را برای دیابت نوع ۱ معرفی کرده‌اند که می‌تواند سیستم ایمنی بدن را به‌گونه‌ای «بازتنظیم» کند که حمله به سلول‌های تولیدکننده انسولین متوقف شود. این درمان ترکیبی که تاکنون در موش‌ها نتایج چشمگیری از جمله معکوس‌سازی کامل بیماری را به همراه داشته، امیدهای تازه‌ای را برای درمان انسانی دیابت نوع ۱ و رهایی از وابستگی به انسولین زنده کرده است.
رویکردی نوین برای مهار دیابت نوع ۱: بازتنظیم هوشمند سیستم ایمنی
دیابت نوع ۱ یک بیماری خودایمنی مزمن است که در آن سیستم ایمنی بدن به‌اشتباه به سلول‌های بتا در لوزالمعده که مسئول تولید انسولین هستند، حمله کرده و آن‌ها را از بین می‌برد. این تخریب منجر به ناتوانی بدن در تولید انسولین و در نتیجه، افزایش قند خون می‌شود که نیازمند تزریق مداوم انسولین خارجی است. تیم تحقیقاتی برجسته‌ای از دانشکده پزشکی استنفورد، به رهبری سئونگ کیم، زیست‌شناس تکوینی، اکنون روشی نوین ابداع کرده‌اند که فراتر از پیوند ساده سلول‌های جزایر لوزالمعده، به «بازنشانی» سیستم ایمنی بدن می‌پردازد. این رویکرد هیبریدی، راهی برای همزیستی مسالمت‌آمیز سلول‌های سیستم ایمنی بیمار و اهداکننده فراهم می‌آورد و از رد پیوند بدون نیاز به داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی جلوگیری می‌کند.
مکانیسم عمل سیستم ایمنی هیبریدی و تأثیر آن بر دیابت نوع ۱
آنچه این درمان آزمایشی را منحصر به فرد می‌کند، استفاده از یک سیستم ایمنی «ترکیبی» است. در این روش، پژوهشگران ابتدا سیستم ایمنی موش‌ها را به‌طور کنترل‌شده‌ای «بازتنظیم» کردند. حیوانات پیش از دریافت پیوند، تحت یک رژیم درمانی پیچیده قرار گرفتند که شامل موارد زیر بود:
یک مهارکننده سیستم ایمنی
دوز کمی از پرتو درمانی
چند آنتی‌بادی خاص
سلول‌های بنیادی خون از حیوان اهداکننده
سلول‌های جزایر لوزالمعده از حیوان اهداکننده (تولیدکننده انسولین)
این فرآیند چند مرحله‌ای باعث شد تا سلول‌های پیوندی به‌عنوان مهاجمان خارجی شناسایی نشوند و سیستم ایمنی بدن دریافت‌کننده، عملکرد طبیعی خود را از سر گیرد. در نتیجه، سلول‌های جزایر لوزالمعده پیوندی مورد حمله قرار نگرفتند و حتی پس از چهار ماه، در هماهنگی با سیستم ایمنی حیوان میزبان به حیات خود ادامه دادند. دکتر کیم با اشاره به اهمیت این مکانیسم بیان می‌کند: «ما باید نه تنها سلول‌های جزایر لوزالمعده از دست‌رفته را جایگزین کنیم، بلکه سیستم ایمنی دریافت‌کننده را نیز بازنشانی کنیم تا از تخریب مداوم این سلول‌ها جلوگیری شود. ایجاد یک سیستم ایمنی هیبریدی هر دو هدف را محقق می‌کند.»
دستاوردهای بی‌سابقه در تحقیقات دیابت نوع ۱: از پیشگیری تا معکوس‌سازی کامل
نتایج این مطالعه که در مجله Journal of Clinical Investigation منتشر شده، بی‌سابقه و بسیار امیدبخش است. این درمان توانست:
به‌طور کامل از بروز دیابت نوع ۱ در موش‌های پیش‌دیابتی جلوگیری کند.
دیابت نوع ۱ را در موش‌های مبتلا به‌طور کامل معکوس نماید.
هیچ‌یک از حیوانات تحت درمان، دچار بیماری پیوند علیه میزبان (Graft-versus-Host Disease) نشدند؛ عارضه‌ای جدی و شایع در پیوندهای انسانی که در آن سلول‌های ایمنی اهداکننده به بافت‌های دریافت‌کننده حمله می‌کنند.
این موفقیت‌ها، در کنار تجربیات قبلی همین گروه تحقیقاتی در ترکیب سلول‌های ایمنی اهداکننده و دریافت‌کننده که در حال حاضر در کلینیک برای سایر بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، امید به آزمایش‌های انسانی این روش را به‌شدت افزایش داده است.
چالش‌ها و افق‌های روشن در مسیر درمان قطعی دیابت نوع ۱
با وجود نتایج درخشان، هنوز چالش‌هایی در مسیر انتقال این روش به انسان وجود دارد که پژوهشگران بر روی آن‌ها کار می‌کنند.
چالش‌های پیش رو:
نیاز به برداشت سلول‌های جزایر لوزالمعده از اهداکننده پس از فوت و همزمان با سلول‌های بنیادی خون از همان فرد.
عدم قطعیت در مورد تعداد دقیق سلول‌های لازم برای موفقیت کامل روش در انسان.
پژوهشگران در حال بررسی روش‌هایی برای افزایش بقای سلول‌های اهدایی یا تولید آن‌ها در آزمایشگاه از سلول‌های بنیادی پرتوان انسانی هستند تا وابستگی به اهداکنندگان فوت شده را کاهش دهند. دکتر کیم، با وجود این چالش‌ها، از انتقال این یافته‌ها به انسان ابراز هیجان می‌کند و می‌گوید: «مراحل کلیدی این مطالعه —که به ایجاد یک سیستم ایمنی هیبریدی با سلول‌های اهداکننده و دریافت‌کننده منجر می‌شود— هم‌اکنون برای بیماری‌های دیگر در کلینیک به‌کار می‌رود.» این بدان معناست که زیرساخت‌های لازم برای آزمایشات انسانی تا حدی فراهم است و راه برای درمان قطعی دیابت نوع ۱ هر روز نزدیک‌تر می‌شود.
