ویتامین D، که به «ویتامین آفتاب» شهرت دارد، عنصری حیاتی برای حفظ سلامت عمومی بدن، بهویژه استحکام استخوانها، تقویت سیستم ایمنی و عملکرد صحیح بسیاری از اعضای داخلی است. با این حال، افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت این ویتامین، گاهی منجر به سوءتفاهمهایی در نحوه مصرف آن شده است. در حالی که کمبود ویتامین D میتواند عواقب جبرانناپذیری برای سلامتی داشته باشد، مصرف بیش از حد و بیرویه مکملهای آن، بدون نظارت پزشکی، خطرات جدی و حتی مسمومیت را به دنبال دارد. کارشناسان سلامت تاکید میکنند که اکثریت قریب به اتفاق موارد مسمومیت با ویتامین D نه از طریق رژیم غذایی یا قرار گرفتن در معرض نور خورشید، بلکه ناشی از دوزهای بسیار بالای مکملها رخ میدهد.
اهمیت حیاتی ویتامین D و منابع طبیعی آن
ویتامین D یک ویتامین محلول در چربی است که نقشهای متعددی در بدن ایفا میکند. این ویتامین برای جذب کلسیم و فسفر از روده ضروری است و به همین دلیل در استحکام استخوانها و دندانها نقش کلیدی دارد. علاوه بر این، ویتامین D در تنظیم عملکرد سیستم ایمنی، رشد سلولی، کاهش التهاب و حتی بهبود عملکرد عصبی عضلانی نیز موثر است. بدن انسان قادر است این ویتامین را در پاسخ به نور خورشید تولید کند، که یکی از طبیعیترین منابع آن به شمار میرود. همچنین، برخی مواد غذایی مانند ماهیهای چرب (سالمون، ساردین)، زرده تخممرغ و محصولات لبنی غنیشده نیز حاوی این ویتامین هستند. در شرایطی که نور خورشید کافی نباشد یا دسترسی به منابع غذایی محدود باشد، مکملهای ویتامین D برای جبران کمبود توصیه میشوند.
چرا مسمومیت با ویتامین D رخ میدهد؟ نقش مکملها در بروز عارضه
برخلاف باور عمومی، رسیدن به سطوح سمی ویتامین D از طریق قرار گرفتن در معرض نور خورشید یا مصرف مواد غذایی غنیشده تقریباً غیرممکن است؛ زیرا بدن دارای مکانیسمهایی برای تنظیم تولید ویتامین D از نور خورشید است و مقدار جذب از غذا نیز محدود است. اما وضعیت در مورد مکملها متفاوت است. دوزهای بسیار بالای مکملهای ویتامین D، بهویژه زمانی که بدون مشاوره و نظارت پزشک مصرف شوند، میتوانند به سرعت سطح این ویتامین را در خون به حد خطرناک و سمی برسانند. دکتر ایرج خسرونیا، متخصص داخلی، در این باره هشدار میدهد: "مصرف ویتامینی مانند D هرگز نباید خودسرانه باشد. دوز آن را فقط پزشک میتواند تعیین کند و کمبود آن نیز تنها با انجام آزمایش خون قابل تشخیص است." این خودسرانگی در مصرف، اغلب به دلیل تصور اشتباه مبنی بر بیخطر بودن مطلق مکملها یا نیاز مفرط به آنها، روی میدهد.
دوزهای توصیهشده ویتامین D: مرز میان درمان و خطر
برای جلوگیری از عوارض ناشی از مصرف بیش از حد ویتامین D، رعایت دوزهای توصیهشده بسیار مهم است. به طور کلی، دوز روزانه توصیهشده ویتامین D برای اکثر بزرگسالان بین ۶۰۰ تا ۸۰۰ واحد بینالمللی (IU) است. حداکثر دوز ایمن روزانه که معمولاً بدون ایجاد عارضه جانبی جدی در نظر گرفته میشود، ۴۰۰۰ واحد بینالمللی است. تجاوز مداوم از این آستانه، بهویژه در دوزهای بسیار بالا (مانند ۵۰۰۰۰ واحد یا بیشتر در روز برای مدت طولانی)، میتواند منجر به تجمع ویتامین D در بافتهای چربی بدن و شروع فرآیند مسمومیت شود. این تجمع باعث افزایش بیرویه جذب کلسیم از روده شده و در نهایت به هیپرکلسمی یا افزایش غیرطبیعی کلسیم در خون منجر میشود که عامل اصلی عوارض مسمومیت با ویتامین D است.
عوارض جدی افزایش بیش از حد ویتامین D در بدن
همانطور که اشاره شد، مسمومیت با ویتامین D عمدتاً با هیپرکلسمی شدید مشخص میشود. افزایش سطح کلسیم در خون میتواند بر عملکرد بسیاری از سیستمهای بدن تاثیر منفی بگذارد و عوارض گستردهای را به دنبال داشته باشد. این عوارض شامل موارد زیر است:
مشکلات کلیوی: افزایش تشنگی، تکرر ادرار، تشکیل سنگ کلیه، و در موارد شدیدتر، آسیب جدی به کلیهها و نارسایی کلیوی.
اختلالات گوارشی: تهوع، استفراغ، یبوست، از دست دادن اشتها و درد شکمی.
مشکلات قلبی عروقی: رسوب کلسیم در بافتهای نرم و رگهای خونی، که میتواند منجر به سخت شدن شریانها و افزایش خطر بیماریهای قلبی شود.
علائم عمومی و عصبی: ضعف، خستگی مفرط، بیحالی، ضعف عضلانی، درد استخوان، سردرگمی و گیجی. در موارد بسیار نادر و شدید، این شرایط میتواند به کما نیز بینجامد.
مشکلات کبدی: تجمع ویتامین D در کبد میتواند منجر به اختلال در عملکرد این عضو حیاتی شود.
نگرانیها درباره کمبود ویتامین D در ایران و راهکارهای اصولی
دکتر خسرونیا همچنین به نکته مهمی اشاره میکند که "سطح ویتامین D در بدن بسیاری از ایرانیها پایینتر از حد طبیعی است." این کمبود گسترده، به دلیل عواملی نظیر تغذیه نامناسب و کاهش مصرف مواد غذایی غنی از این ویتامین است. برخلاف برخی کشورهای اروپایی که رژیم غذاییشان شامل مقادیر زیادی غذاهای دریایی و لبنیات غنیشده است، در ایران مصرف این منابع غذایی به میزان کافی مشاهده نمیشود.
برای مقابله با کمبود ویتامین D در جامعه و همزمان جلوگیری از خطرات مسمومیت، رویکردی متعادل و علمی ضروری است:
- آزمایش و تشخیص: ابتدا باید با آزمایش خون، سطح واقعی ویتامین D در بدن مشخص شود.
- مشاوره پزشکی: دوز مصرفی مکملها باید تحت نظر پزشک و بر اساس نیاز فردی تعیین گردد. هرگز به توصیههای غیرپزشکی یا دوزهای بالا بدون مشورت اعتماد نکنید.
- بهرهبرداری از نور خورشید: قرار گرفتن ایمن و کنترل شده در معرض نور خورشید (۱۰ تا ۱۵ دقیقه، چند بار در هفته، با رعایت محافظت پوست) میتواند به تولید طبیعی ویتامین D کمک کند.
- تغذیه مناسب: گنجاندن ماهیهای چرب، زرده تخممرغ و لبنیات غنیشده در رژیم غذایی روزانه.
با رعایت این نکات، میتوان از فواید بیشمار ویتامین D بهرهمند شد و از خطرات ناشی از مصرف بیرویه آن در امان ماند. سلامت بدن نیازمند تعادل است و ویتامین D نیز از این قاعده مستثنی نیست.
مطالب مرتبط
- آلودگی هوا سلامت چشمها را با آب مروارید و خشکی چشم به چالش میکشد
- دیابت عصبی؛ تبیین پزشکی افزایش قند خون در مواجهه با استرس
- تغذیه هوشمندانه سپر دفاعی بدن در برابر آلودگی هوا را تقویت میکند
- احساس سرمای مداوم در بدن هشداری جدی برای سلامت شماست
مهرنوش پاشا
من فارغالتحصیل رشته علوم زیستی هستم و از همان دوران دانشگاه به ارتباط علم با جامعه علاقهمند شدم. فعالیت حرفهای خودم را از سال ۱۳۹۸ با ترجمه و نگارش مقالات علمی در وبسایتهای بهداشت و سلامت آغاز کردم. پس از کسب تجربه و گذراندن دورههای تخصصی، به عنوان خبرنگار حوزه سلامت در چند نشریه معتبر همکاری کردم و اکنون به عنوان دبیر بخش پژوهش و درمان در یک مجله پزشکی شناختهشده فعالیت میکنم. تلاش من این است که آخرین یافتههای علمی را به زبانی ساده برای عموم مردم بازگو کنم.
