یادآوری‌های دردناک گذشته و بازگشت خاطرات تلخ در سالگرد حوادث ناگوار، تجربه‌ای شایع و واقعی است. بسیاری از افراد در این ایام، با طوفانی از احساسات منفی دست و پنجه نرم می‌کنند؛ پدیده‌ای که روان‌شناسان آن را «اثر سالگرد تروما» می‌نامند. این اثر، مجموعه‌ای از هیجانات، افکار و خاطرات آزاردهنده است که اغلب در روز یا اطراف سالگرد حادثه بروز می‌کند. افراد ممکن است در این روزها با غم، اضطراب، تحریک‌پذیری، اختلال خواب و دشواری در برقراری ارتباط احساسی روبرو شوند. این وضعیت می‌تواند در سالگرد از دست دادن عزیزان، حوادث تصادفی، تجاوز، یا حتی رویدادهای اجتماعی غم‌بار رخ دهد.
اهمیت سالگردها، چه در سطح فردی و چه عمومی، به دلیل پوشش رسانه‌ای و بازگشت خاطرات، انکارناپذیر است. اولین سالگرد معمولاً سخت‌تر از سال‌های بعد است و می‌تواند علائم را تشدید کند. نگرانی از فرا رسیدن سالگرد و مواجهه با یادآوری‌های رسانه‌ای، می‌تواند اضطراب و ترس از تکرار حادثه را افزایش دهد. سالگردها، بازماندگان را با این پرسش روبرو می‌کند که چگونه زندگی‌شان تغییر کرده و چه قضاوت‌هایی درباره خود دارند. سوالاتی مانند “چرا هنوز رنج می‌برم؟”، “چگونه از این تجربه جان سالم به در بردم؟” و “چرا من زنده ماندم و دیگران نه؟” می‌تواند احساسات ثانویه مثل شرم، خشم و ناامیدی را ایجاد کند و واکنش‌های اولیه را تشدید نماید.
برخی متخصصان، اثر سالگرد تروما را نشانه‌ای از اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) می‌دانند، چرا که یادآوری حادثه، بخشی از روند طبیعی سوگواری است. واکنش به سالگرد نشان می‌دهد که هنوز از این تجربه عبور نکرده‌اید و نیاز به حمایت حرفه‌ای دارید. این پدیده، ریشه در نحوه ذخیره‌سازی خاطرات دردناک در مغز دارد؛ مغز این خاطرات را به گونه‌ای ثبت می‌کند که به راحتی قابل بازیابی باشند و از تکرار تجربه جلوگیری کنند. برای مثال، خاطره یک حادثه ناگوار ممکن است حاوی اطلاعاتی باشد که به فرد هشدار می‌دهد در شرایط مشابه چه باید بکند.
اثر سالگرد تروما می‌تواند مربوط به حوادث شخصی باشد، حتی آن‌هایی که پوشش رسانه‌ای ندارند، مانند سالگرد مرگ عزیزی یا تجربه‌ای آسیب‌زا در گذشته. این یادآوری‌ها ممکن است به طور غیرمنتظره‌ای، مثلاً در محل کار یا در منزل، بروز کنند.
چرا واکنش‌های سالگردی اتفاق می‌افتند؟ این واکنش‌ها به دلیل نحوه پردازش و ذخیره سازی خاطرات آسیب‌زا در مغز است. این خاطرات اطلاعاتی درباره زمان، مکان و نحوه واکنش به خطر را در خود دارند. حتی جزئیات ظاهراً بی‌اهمیت، می‌تواند به طور ناخودآگاه خطر را یادآوری کند. توجه رسانه‌ها به سالگرد حوادث عمومی، می‌تواند شدت این واکنش‌ها را افزایش دهد و ترس از وقوع مجدد را تشدید کند. اضطراب ناشی از انتظار سالگرد و خود-قضاوت نیز از عوامل مهم هستند.
آیا همه یادآوری‌های اثر سالگرد تروما منفی هستند؟ خیر. سالگردها می‌توانند فرصتی برای رشد و بهبود باشند. مثلاً، سالگرد فقدان می‌تواند یادآور عزیز از دست رفته باشد و به پردازش بهتر غم کمک کند. همچنین، می‌تواند نشان‌دهنده پایان یک دوره تلخ و شروع تغییرات مثبت باشد. پوشش رسانه‌ای سالگردها نیز می‌تواند فرصتی برای حمایت اجتماعی و فعالیت‌های جمعی ایجاد کند.
اثر سالگرد تروما بر سلامت روان: این واکنش‌ها همیشه یکسان نیستند و به عوامل مختلفی مانند نوع تروما، زمان گذشته از حادثه، میزان حمایت اجتماعی و ویژگی‌های شخصی فرد بستگی دارد. این واکنش‌ها می‌تواند علائم PTSD را تشدید کند. شایع‌ترین واکنش‌ها عبارتند از: بازتجربه احساسات، اجتناب از یادآوری‌ها، تغییرات منفی در باورها و احساسات و حساسیت بیش از حد یا برانگیختگی زیاد.
چگونه احساس بهتری داشته باشیم؟ بسیاری از افراد پس از چند هفته از سالگرد احساس بهتری پیدا می‌کنند. اما اگر اضطراب همچنان ادامه دارد، مراجعه به درمانگر می‌تواند بسیار مفید باشد. برنامه‌ریزی برای روز سالگرد، مراقبت از خود، استفاده از شبکه حمایت اجتماعی، استفاده از اپلیکیشن‌های کمک‌رسان، محدود کردن زمان تماشای رسانه‌ها، دادن زمان کافی به خود برای بهبودی و تمرکز بر رشد شخصی از راهکارهای موثر هستند.
