“`html
راهکارهای ارتقای توانایی‌های ذهنی و یادگیری مؤثر، فراتر از ابزارها و منابع آموزشی، به شیوه‌ی تعامل افراد با این منابع نیز وابسته است. تحقیقات جدید نشان می‌دهند که عوامل کلیدی همچون ارتباط استاد و شاگرد، تمرکز حواس بر فرایند یادگیری، و بهره‌گیری از روش‌های کلاسیک مانند کتاب‌های چاپی، نقش بسزایی در تقویت قدرت یادگیری دارند. این یافته‌ها اهمیت ایجاد تعادل هوشمندانه میان روش‌های نوین دیجیتال و اصول سنتی یادگیری را آشکار می‌سازد؛ ترکیبی که مسیرهای جدیدی را برای شکوفایی پتانسیل‌های ذهنی انسان می‌گشاید.
سال گذشته، سوئد با گامی رو به عقب، جهشی بزرگ به سوی پیشرفت برداشت: اصلاح سیستم آموزشی خود با ایجاد تعادل میان ابزارهای دیجیتال و روش‌های سنتی. این تغییر، شامل بازگشت به روش‌های مرسوم چون مطالعه کتاب‌های چاپی و نوشتن دستی شد، در حالی که وابستگی به رایانه‌ها به تدریج کاهش یافت. موسسه‌ی معتبر کارولینسکا نیز دریافت که ابزارهای دیجیتال به جای تقویت، یادگیری را مختل می‌کنند.
در چند دهه‌ی گذشته، همزمان با روی آوردن مدارس و سازمان‌ها به فناوری دیجیتال – به قول وزیر آموزش سوئد، «یک آزمایش» – مطالعات عصب‌شناسی نیز به بررسی مؤثرترین شیوه‌های یادگیری و پردازش اطلاعات در مغز پرداختند. این دستاوردها برای همگان آموزنده است.
۱. اهمیت همدلی در فرایند یادگیری
سال ۱۹۶۶، نرم‌افزار ELIZA، نخستین روان‌درمانگر دیجیتال، معرفی شد. این برنامه که شبیه‌سازی اولیه‌ی گفتگوی درمانی بود، توجه بسیاری را به خود جلب کرد و گمانه‌زنی‌ها درباره جایگزینی چت‌بات‌ها با انسان‌ها در درمان افزایش یافت.
با وجود پیشرفت‌های تکنولوژی در پنج دهه‌ی گذشته، متخصصان انسانی همچنان جایگاه خود را حفظ کرده‌اند. تحقیقات نشان می‌دهند تأثیر مثبت آن‌ها بر افسردگی و اضطراب، به ترتیب سه و پنج برابر بیشتر از روش‌های دیجیتالی است.
هوش مصنوعی به عنوان درمانگر: چالش‌ها و محدودیت‌ها
چرا هوش مصنوعی در این زمینه موفق نبوده است؟ کلید واژه‌ی «رابطه» در عبارت «رابطه‌ی درمانی» است. سال‌هاست که تحقیقات نشان می‌دهند قوی‌ترین عامل پیش‌بینی کننده‌ی موفقیت درمان، رابطه‌ی درمانگر و بیمار است؛ تا ۸۰ درصد نتیجه به این ارتباط همدلانه بستگی دارد.
این اصل در یادگیری نیز صادق است. یادگیری، فرآیندی میان فردی است. اهمیت محرک‌ها کمتر از فرد منتقل کننده‌ی آن‌هاست. تحلیل هزاران مطالعه نشان می‌دهد که رابطه‌ی همدلانه‌ی معلم و شاگرد، تأثیری ۲.۵ برابر بیشتر از تدریس صرف دارد.
افرادی مانند بیل گیتس و سال خان، معتقدند که چت‌جی‌پی‌تی و مدل‌های زبانی مشابه می‌توانند شکاف‌های آموزشی را پر کنند. اما ماشین‌ها نمی‌توانند مانند یک رابطه‌ی همدلانه، انگیزه بخش و الهام‌بخش باشند.
همدلی و هورمون‌های مرتبط
اکسی‌توسین، هورمونی حیاتی برای همدلی و ایجاد پیوندهای اجتماعی است. گرچه تصور می‌شد که تنها تماس فیزیکی آن را تحریک می‌کند، تحقیقات نشان داده‌اند که روش‌های روانی نیز می‌توانند ترشح اکسی‌توسین را افزایش دهند، احساس امنیت و مراقبت نقش کلیدی دارند. صدای فرد، حتی از طریق تلفن، مؤثر است، اما ارتباط متنی چنین تأثیری ندارد.
ترشح همزمان اکسی‌توسین در دو نفر، باعث هم‌زمانی فعالیت مغزی آن‌ها می‌شود؛ «هم‌پیوندی نورونی» که نشانگر عصبی همدلی است و باعث یادگیری مشترک و تفکر مشابه می‌شود. مطالعات نشان می‌دهند هم‌پیوندی نورونی بین معلم و شاگرد با یادگیری مرتبط است.
ما می‌توانیم با هوش مصنوعی بخندیم و همدلی کنیم، اما ماهیت همدلی مانع از شکل‌گیری الگوی شناختی خاص می‌شود. این یکی از دلایل عدم تکمیل ۸۵ درصد دوره‌های آنلاین بدون شهریه و بیش از ۵۰ درصد دوره‌های آنلاین با شهریه است. بدون همدلی، افراد به گیرندگان منفعل اطلاعات تبدیل می‌شوند.
۲. خلاقیت و شخصی‌سازی دانش
اهمیت مهارت‌های شناختی پیشرفته مانند تفکر انتقادی و خلاقیت، بر کسی پوشیده نیست. بسیاری امیدوارند هوش مصنوعی، با دسترسی به تمام دانش جهان، افراد را از حفظ اطلاعات بی‌نیاز کند و تمرکز بر پرورش تفکر عمیق را افزایش دهد.
اما برای به کارگیری مهارت‌های تفکر پیشرفته، اطلاعات باید در حافظه‌ی بلندمدت ذخیره شوند. حافظه‌ی بلندمدت، کلید شناخت انسان است. اطلاعات تا زمانی که در ساختار دانش قبلی رمزگذاری و سازماندهی نشوند، عملاً غیرقابل استفاده هستند. دسترسی به اطلاعات، نیاز به یادگیری را از بین نمی‌برد.
خلاقیت از درونی‌سازی دانش سرچشمه می‌گیرد
در مورد خلاقیت، من آن را در کارم به کار می‌برم، اما اگر از من بخواهند با خلاقیتم، اتومبیلی را تعمیر کنم – که هیچ دانشی در این زمینه ندارم – احتمال کمی برای موفقیت وجود دارد. حتی با دسترسی به اطلاعات (ویکی پدیا یا فیلم‌های آنلاین)، نمی‌توانم از توانایی‌های خلاقانه‌ام استفاده کنم؛ فقط می‌توانم آنچه را دیده‌ام کپی کنم.
یادگیری معمولاً به سه سطح سطحی، عمیق و تحولی تقسیم می‌شود؛ فرآیندهای عمیق‌تر نیاز به عبور از مراحل اولیه دارند. چه از دفترچه راهنما استفاده کنید یا چت‌جی‌پی‌تی، باید آکوردهای گیتار را تمرین کنید پیش از ساختن آهنگ‌های پیچیده. این اصل در تمام زمینه‌ها صدق می‌کند. برای تفکر انتقادی، نیاز به دانش پیش‌زمینه داریم.
۳. تمرکز حواس: کلید یادگیری مؤثر
توجه انسان را می‌توان مانند یک فیلتر تصور کرد. مانند عینک‌های سه‌بعدی که طول موج‌های خاصی از نور را به شبکیه می‌رسانند، توجه نیز اطلاعات مرتبط را به آگاهی می‌آورد و اطلاعات نامربوط را مسدود می‌کند.
هر کاری مجموعه‌ای از قوانین دارد. برای خواندن این متن، باید چشمان خود را از چپ به راست حرکت دهید، هر کلمه را تا انتهای جمله در حافظه نگه دارید و از انگشتان خود برای ورق زدن صفحات استفاده کنید.
این مجموعه قوانین در قشر پیش‌فرونتال جانبی مغز ذخیره می‌شود و تعیین می‌کند که فیلتر توجه چه اطلاعاتی را مرتبط می‌داند.
قشر پیش‌فرونتال جانبی تنها می‌تواند یک مجموعه قوانین را در هر زمان نگه دارد. به همین دلیل، انسان‌ها نمی‌توانند چند کار را همزمان انجام دهند. بهترین کاری که می‌توانیم انجام دهیم، جابه‌جایی سریع بین کارهاست.
هزینه‌های جابه‌جایی بین کارها:
اول: زمان
مغز حدود ۰.۱۵ ثانیه برای تعویض مجموعه قوانین نیاز دارد. در این مدت، هیچ اطلاعات خارجی به طور آگاهانه پردازش نمی‌شود و یادگیری کند می‌شود (فلش توجهی).
دوم: دقت
هر بار که بین کارها جابه‌جا می‌شویم، یک دوره کوتاه وجود دارد که در آن دو مجموعه قوانین با هم ترکیب می‌شوند و عملکرد کلی کاهش می‌یابد (دوره تأخیر روان‌شناختی).
سوم: حافظه
در شرایط انجام چند کار همزمان، حافظه‌ها بیشتر توسط مناطقی از مغز که به فرآیندهای واکنشی مربوط هستند، پردازش می‌شوند، که باعث ایجاد حافظه‌های ناخودآگاه می‌شود.
انجام چند کار همزمان یکی از بدترین کارهایی است که انسان‌ها می‌توانند برای یادگیری و حافظه انجام دهند.
تحقیقی درباره انجام چند کار همزمان
یک نظرسنجی پیش از COVID-19 نشان می‌دهد دانش‌آموزان آمریکایی ۸ تا ۱۸ سال وقت خود را این‌گونه تقسیم می‌کنند:
- ۱۰ ساعت و ۴۴ دقیقه بازی ویدئویی
- ۱۰ ساعت و ۲ دقیقه تماشای تلویزیون
- ۸ ساعت و ۱۴ دقیقه شبکه‌های اجتماعی
- ۷ ساعت و ۳۲ دقیقه گوش دادن به موسیقی
- ۳ ساعت و ۲۵ دقیقه انجام تکالیف
- ۲ ساعت و ۵ دقیقه انجام کارهای مدرسه
- ۱ ساعت و ۱۴ دقیقه مطالعه برای لذت
- ۵۲.۵ دقیقه ایجاد محتوای دیجیتال
- ۱۴ دقیقه نوشتن برای لذت
دانش‌آموزان تقریباً ۲۰۰ ساعت سالانه از کامپیوتر برای یادگیری استفاده می‌کنند—در حالی که بیش از ۲,۰۰۰ ساعت را صرف جابجایی سریع بین محتوای مختلف رسانه‌ای می‌کنند.
هنگام استفاده از کامپیوتر برای انجام تکالیف، یادگیرندگان معمولاً کمتر از ۶ دقیقه دوام می‌آورند تا اینکه به شبکه‌های اجتماعی دسترسی پیدا کنند.
کامپیوترها اغلب برای یادگیری استفاده نمی‌شوند و تلاش برای گنجاندن یادگیری یک مانع بزرگ بین یادگیرنده و نتیجه مطلوب ایجاد می‌کند.
۴. اهمیت مکان در تثبیت حافظه
هیپوکامپ، دروازه‌ی اصلی مغز برای حافظه است. اطلاعات جدید باید از این ساختار عصبی عبور کنند تا به حافظه‌ی بلندمدت تبدیل شوند. در اطراف هیپوکامپ، «سلول‌های مکان» قرار دارند که آرایش فضایی اشیا و رابطه‌ی فیزیکی ما با آن‌ها را رمزگذاری می‌کنند.
آرایش فضایی بخشی جدایی‌ناپذیر از خاطرات تازه شکل‌گرفته است. به همین دلیل، نسخه‌های چاپی همیشه بهتر از نسخه‌های دیجیتال عمل می‌کنند. نسخه‌های چاپی تضمین می‌کنند که محتوا در مکانی ثابت و پایدار در سه‌بعدی قرار دارد.
استفاده بیشتر از کتاب‌های چاپی
رسانه‌های دیجیتال چنین آرایش فضایی پایدار و دائمی ندارند. هنگام خواندن یک سند PDF، کلمات از پایین صفحه شروع می‌شوند، به وسط می‌رسند و سپس از بالای صفحه خارج می‌شوند.
کتاب‌خوان‌های مدرن امکان «برگه زدن» را فراهم می‌کنند، اما همچنان بُعد سوم عمق را حذف می‌کنند. اگر هدف اصلی شما یادآوری نیست، ابزارهای دیجیتال مؤثرتر خواهند بود. اما اگر هدف شما یادگیری است، متن را چاپ کنید.
۵. فلش‌کارت‌ها: ابزاری مؤثر برای تقویت حافظه
چرا فلش‌کارت‌ها مؤثرند؟
تحریک یادآوری: حافظه انسان یک فرایند سازنده است. هر چه بیشتر یک خاطره را به یاد بیاوریم، عمیق‌تر و پایدارتر می‌شود. فلش‌کارت‌ها با استفاده از قالب سؤال-پاسخ، فرد را به یادآوری فعالانه وادار می‌کنند.
جلوگیری از تغییر خاطرات: حافظه دارای انعطاف‌پذیری است. فلش‌کارت‌ها با ارائه بازخورد فوری به حفظ دقت خاطرات کمک می‌کنند.
تقویت ارتباطات: در مغز، اطلاعات به شکل شبکه‌های گسترده‌ای به هم متصل می‌شوند. گروه‌بندی فلش‌کارت‌ها بر اساس موضوعات، به شکل‌گیری این شبکه‌ها کمک می‌کند.
محدودیت‌ها و نکات:
هیچ راه‌حل سریعی برای یادگیری وجود ندارد. روش‌هایی مانند فلش‌کارت‌ها، راه‌های اصولی و مؤثری برای یادگیری فراهم می‌آورند.
ویدیو و اثر رقابت اطلاعات
برای درک گفتار، مغز به شبکه ورنیکه-بروکا متکی است. این شبکه مسئول پردازش معنای کلمات صوتی است. مغز می‌تواند تنها یک صدای گفتاری را در هر زمان پردازش کند.
هنگام خواندن بی‌صدا، این شبکه به اندازه‌ی زمانی که به کسی گوش می‌دهیم فعال می‌شود. مغز نمی‌تواند همزمان دو گفتار را پردازش کند یا در حین خواندن به گفتاری دیگر گوش دهد («اثر افزونگی»).
استثناها:
در برخی شرایط، استفاده از زیرنویس‌ها مفید است، مانند یادگیری زبان جدید، کیفیت پایین صدا، یا اختلالات پردازشی خاص.
فلش‌کارت‌ها و روش‌های مؤثر یادگیری نقش حیاتی در تقویت حافظه دارند.
جمع‌بندی
برای تقویت قدرت یادگیری، باید به مجموعه‌ای از راهکارهای علمی و عملی توجه شود. این راهکارها شامل تمرینات ذهنی، استفاده از تکنیک‌های حافظه، تقویت تمرکز و توجه هستند. یادگیری فعال و تعامل با اطلاعات می‌تواند تأثیرات مثبت و ماندگاری داشته باشد.
استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند فرایند یادگیری را بهبود بخشد، به شرطی که این ابزارها به‌طور صحیح و در کنار روش‌های سنتی آموزش به کار گرفته شوند. ایجاد محیط‌های آموزشی حمایتی و همدلانه نیز ضروری است.
“`