دکتر شیرین افهمی، فوق‌تخصص برجسته پیشگیری و کنترل عفونت، با تأکید بر خطرات فزاینده استفاده بی‌رویه و خودسرانه از آنتی‌بیوتیک‌ها، نسبت به پیامدهای جدی آن برای سلامت عمومی هشدار داد. به گفته این متخصص، این سوءمصرف نه تنها می‌تواند عوارض حاد و گاهی مرگبار مانند اسهال شدید، کم‌آبی بدن و نارسایی کلیه را به دنبال داشته باشد، بلکه عامل اصلی تشدید پدیده مقاومت میکروبی در سطح جهانی است.
مقاومت میکروبی؛ چالشی جهانی در عصر مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک
پس از کشف پنی‌سیلین و ظهور آنتی‌بیوتیک‌ها، جامعه پزشکی برای مدتی به ریشه‌کن شدن بسیاری از عفونت‌ها امیدوار شد. با این حال، به سرعت مشخص شد که میکروارگانیسم‌ها قادرند با سازگاری سریع، نسبت به این داروها مقاوم شوند. این مقاومت میکروبی، که امروزه به یکی از بزرگترین چالش‌های سلامت جهانی تبدیل شده، هر ساله جان میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تهدید می‌کند. دکتر افهمی با اشاره به رشد چشمگیر مقاومت میکروبی در سال‌های اخیر، توضیح داد که استفاده گسترده از داروهای تهاجمی و شیمی‌درمانی، در کنار افزایش بستری بیماران در بخش‌های حساسی چون ICU، سرعت گسترش این پدیده را به شکل نگران‌کننده‌ای افزایش داده است. در نتیجه، بسیاری از میکروب‌ها به حدی مقاوم شده‌اند که در برابر اکثر آنتی‌بیوتیک‌های موجود، بی‌اثر هستند.
مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک؛ فهرستی از عوارض از گوارش تا کلیه
مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها، بدون تشخیص دقیق و تجویز پزشک، می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به بدن وارد کند. این عوارض تنها به مشکلات حاد محدود نمی‌شوند و می‌توانند سیستم‌های حیاتی بدن را تحت تأثیر قرار دهند. دکتر افهمی به برخی از شایع‌ترین عوارض مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها اشاره کرد:
اختلالات گوارشی: شامل اسهال شدید، کم‌آبی بدن، تهوع و درد شکم. آنتی‌بیوتیک‌ها علاوه بر باکتری‌های بیماری‌زا، میکروفلور طبیعی و مفید روده را نیز از بین می‌برند که منجر به عدم تعادل و مشکلات گوارشی می‌شود.
عفونت‌های ثانویه: با از بین رفتن باکتری‌های مفید، راه برای رشد قارچ‌ها و باکتری‌های مقاوم باز شده و می‌تواند منجر به عفونت‌های جدی‌تر و مقاوم‌تر شود.
واکنش‌های آلرژیک: از جمله بثورات پوستی و سایر واکنش‌های حساسیتی.
عوارض خونی: کاهش تولید سلول‌های خونی در برخی موارد.
آسیب به اعضای حیاتی: آسیب به کبد و کلیه، که در موارد شدید می‌تواند به نارسایی کلیه منجر شود و سلامت بیمار را به شدت تهدید کند.
هر بار مصرف آنتی‌بیوتیک می‌تواند شانس مقاوم شدن میکروب‌ها را افزایش دهد، به طوری که دارویی که در ابتدا مؤثر بوده، ممکن است در مواجهه‌های بعدی اثرگذاری نداشته باشد.
آموزش عمومی و تجویز مسئولانه؛ راهکارهای مهار مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک
مقابله با مقاومت میکروبی و کاهش مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک نیازمند یک رویکرد جامع است که آموزش عمومی نقش محوری در آن دارد. دکتر افهمی تاکید کرد که الگوهای درمانی از سنین پایین شکل می‌گیرند؛ والدینی که در مواجهه با کوچکترین علائم بیماری در کودکان خود، فورا درخواست آنتی‌بیوتیک می‌کنند، ناخواسته این باور غلط را در فرزندان خود نهادینه می‌کنند که هر بیماری نیازمند درمان آنتی‌بیوتیکی است. از این رو، آگاهی‌بخشی به خانواده‌ها و آموزش در مورد تفاوت عفونت‌های ویروسی و باکتریایی و زمان صحیح مصرف آنتی‌بیوتیک حیاتی است.
همچنین، تجویز آنتی‌بیوتیک باید تنها بر اساس نظر قاطع پزشک و پس از تشخیص قطعی عفونت باکتریایی صورت گیرد. عفونت‌های تنفسی فوقانی، که اغلب منشأ ویروسی دارند، نیازی به مصرف آنتی‌بیوتیک ندارند و تجویز آنها نه تنها بی‌فایده است، بلکه به مقاومت دارویی دامن می‌زند. پزشکان باید در برابر فشار و انتظارات بیماران مقاومت کرده و به اصول علمی در تجویز این داروها پایبند باشند.
چالش‌های پنهان مصرف آنتی‌بیوتیک: از دامداری‌ها تا مسئولیت‌پذیری پزشکان
دکتر افهمی بر نقش سه گروه اصلی در مصرف صحیح آنتی‌بیوتیک‌ها تأکید کرد:
پزشکان: باید تنها در صورت لزوم و تشخیص دقیق عفونت باکتریایی، آنتی‌بیوتیک تجویز کنند و از تجویز بدون نسخه یا تحت تأثیر درخواست بیماران خودداری ورزند.
داروسازان: باید بر فروش داروهای بدون نسخه نظارت جدی داشته باشند و از عرضه خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها جلوگیری کنند.
شرکت‌های دارویی: در تولید و بازاریابی مسئولانه آنتی‌بیوتیک‌ها نقش بسزایی دارند.
علاوه بر این، چالش مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک تنها به حوزه سلامت انسان محدود نمی‌شود. فوق‌تخصص عفونت هشدار داد که استفاده گسترده از آنتی‌بیوتیک‌ها در دامداری‌ها و مرغداری‌ها برای پیشگیری از بیماری‌ها یا تسریع رشد حیوانات، می‌تواند منجر به ورود این داروها به زنجیره غذایی انسان شده و مقاومت میکروبی را در انسان و سایر موجودات تشدید کند. این موضوع لزوم پیگیری رویکرد "سلامت یکپارچه" (One Health) را بیش از پیش نمایان می‌سازد که سلامت انسان، حیوان و محیط زیست را به هم مرتبط می‌داند.
با وجود این چالش‌ها، اقدامات وزارت بهداشت و دانشگاه‌ها در زمینه کاهش مقاومت میکروبی در سال‌های اخیر نتایج مثبتی به همراه داشته و سرعت رشد این پدیده در ایران کاهش یافته است. افزایش آگاهی عمومی نیز گام مهمی در این مسیر محسوب می‌شود. در نهایت، کنترل و مدیریت صحیح مصرف آنتی‌بیوتیک نیازمند همکاری مستمر تمامی ذی‌نفعان، از سیاست‌گذاران و متخصصان سلامت گرفته تا تک تک افراد جامعه است تا بتوان از این سرمایه حیاتی درمانی محافظت کرد.
